Starzewski (Ostoja-Starzewski) Tadeusz Józef (1860–1931), notariusz, prezes Izby Notarialnej w Krakowie, szef Departamentu Skarbu Naczelnego Komitetu Narodowego, kolekcjoner.
Ur. 7 II w Baryczy (pow. wielicki), był wnukiem Michała Franciszka (zob.), synem Mieczysława i jego pierwszej żony Anny Grejs, przyrodnim bratem Rudolfa (zob.), Jana, żonatego z Anielą Noskowską (zob. Starzewska Aniela) i Anny (1883–1966).
S. uczył się w Krakowie – najpierw w Gimnazjum św. Jacka, a od r. 1872 w Gimnazjum św. Anny, gdzie 23 VI 1877 zdał egzamin dojrzałości. T.r. rozpoczął studia na Wydz. Prawniczym UJ, w czasie których od 5 X 1881 do 26 VI r.n. był koncypientem w biurze adwokackim stryja, Rudolfa w Krakowie. Po zakończeniu studiów, od r. 1882, odbywał praktykę notarialną w kancelarii Wiktora Brzeskiego w Krakowie. Przerwał ją po uzyskaniu 10 VII 1884 doktoratu praw. Przez rok sposobił się przy Sądzie Krajowym w Krakowie do pracy adwokata, potem wrócił do praktyki notarialnej, tym razem w krakowskiej kancelarii Stefana Muczkowskiego. Dn. 1 III 1887 otrzymał tytuł notariusza, a następnie bezskutecznie starał się o posadę m.in. w Tarnowie, Gorlicach i Sokołowie. Od r. 1889 wydawał w Krakowie czasopismo „Kwartalnik. Organ Stowarzyszenia Kandydatów Notarialnych”. Mianowany 13 IX 1893 notariuszem w Wadowicach, zamieszkał w tym mieście i w dalszych latach pełnił tam również funkcję członka Wydz. Powiatowego i Rady Powiatowej oraz zasiadał w Komisji Prawniczej Rady Miejskiej. Dn. 1 XII 1894 został delegatem Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie w okręgu Sądu Powiatowego w Wadowicach. Związał się w tym czasie z krakowskim ruchem konserwatywnym i został działaczem (m.in. z bratem Rudolfem) powstałego w r. 1896 Klubu Konserwatywnego, postulującego ostrożne reformy agrarne i administracyjne (wg Fryderyka Zolla był jego prezesem). Publikował w pismach krakowskich konserwatystów, m.in. w „Czasie” ogłosił artykuł Sursum Corda! Partya konserwatywna a ruch ludowy (R. 52: 1899 nr 100, odb. Kr. 1899), a w „Przeglądzie Polskim” W sprawie zadłużenia mniejszej własności (R. 35: 1901 kwartał IV, odb. Kr. 1901). Szczególnie bliskie były mu problemy reformy agrarnej. W Wadowicach dał się poznać jako aktywny działacz społeczno-oświatowy; z ramienia Tow. Oświaty Ludowej zainicjował działalność wielu czytelni, organizował tzw. Kasy Raiffeisena, a także spółki handlujące drzewem. Ok. r. 1903 („Szematyzmy Król. Galicji” na r. 1903) pełnił S. funkcję burmistrza Wadowic; z jego inicjatywy opracowano i opublikowano regulamin Pragmatyka służbowa dla urzędników i sług miejskich miasta Wadowic uchwalona na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 25 czerwca 1903 (Wadowice 1903). Dn. 23 V 1903 otrzymał nominację na notariusza w podkrakowskim Podgórzu. W tym czasie należał do Tow. dla Pielęgnowania Nauk Społecznych, w którym krakowscy konserwatyści współpracowali z działaczami Ligi Narodowej. Dn. 4 XI r.n., wraz z bratem, Rudolfem podpisał kontrakt z właścicielami „Czasu” na wydawanie tego dziennika przez sześć lat, z możliwością przedłużenia o kolejne trzy, a po objęciu 1 I 1905 przez Rudolfa stanowiska redaktora naczelnego, wszedł do Komitetu Redakcyjnego i Rady Nadzorczej Spółki Wydawniczej. W r. 1906 brał udział w powołaniu Związku Pracy Narodowej, a rok później współtworzył Stronnictwo Prawicy Narodowej (SPN), w którym został wiceprzewodniczącym Wydz. Wykonawczego. W marcu 1908 Wydz. Wykonawczy SPN skierował go do Komitetu Redakcyjnego «pisma dla włościan» „Rola” (brak informacji o podjęciu tej działalności). W tym okresie zasiadał S. w Komisji Rewizyjnej Banku Ziemskiego w Krakowie i opublikował broszurę W sprawie Towarzystw Rolniczych (Kr. 1908). Brał udział w wieczorach kabaretu «Zielony Balonik», dla którego pisywał piosenki satyryczne i humorystyczne. Dn. 19 IV 1911 uczestniczył w spotkaniu konserwatystów z przedstawicielami PSL w krakowskim «Grand Hotelu». Mianowany 2 VI t.r. notariuszem w Krakowie, został wkrótce przyjęty do tutejszej Izby Notarialnej (jej wiceprezesem był od 28 III 1916). Dn. 31 III 1911 wybrano go do Rady Miejskiej w Krakowie; jednocześnie pełnił obowiązki członka Wydz. Komunalnej Kasy Oszczędności M. Krakowa.
Dn. 4 VII 1914 uczestniczył S. z bratem, Rudolfem w naradzie u prezydenta Krakowa Juliusza Lea, na której obecny był Józef Piłsudski. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wziął udział 4 VIII t.r. w Krakowie w konferencji przedstawicieli partii politycznych wchodzących w skład Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Kiedy 16 VIII powołano w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN), S. znalazł się w jego sekcji zachodniej i objął kierownictwo Dep. Skarbu, gromadzącego fundusze na utworzenie Legionów Polskich, m.in. przez zbieranie datków podczas «Tygodnia Opieki Legionowej». Organizował pomoc dla rodzin legionistów, inicjował wiele wydawnictw propagandowych, m.in. dodatek do „Czasu”. Po kryzysie przysięgowym 1917 r. uczestniczył w organizacji Polskiego Korpusu Posiłkowego w Piotrkowie, a w r. 1918 pomagał finansowo żołnierzom internowanym przez Austriaków w Marmaros Siget (węgierskie Mármarossziget, obecnie Syhot w Rumunii), oraz Hust (obecnie Chust na Ukrainie). W l. 1917–18 był prezesem Komisji Wykonawczej NKN i brał udział w powołaniu placówek zagranicznych NKN, m.in. w Bernie, Berlinie i Sztokholmie. W r. 1918 pełnił obowiązki wiceprzewodniczącego powstałego 28 II t.r. w miejsce SPN Stronnictwa Budowy Zjednoczonej Polski. Na początku r. 1919 uczestniczył w pracach nad statutem i organizacją koła krakowskiego Stronnictwa Pracy Konstytucyjnej, kolejnej organizacji jednoczącej ruch konserwatywny, która wkrótce wróciła do nazwy SPN. Jesienią t.r. przewodniczył Komisji ds. Ustawodawczych Izby Notarialnej w Krakowie, której celem było wypracowanie projektu nowej ustawy notarialnej. Dn. 5 XII 1920 został wybrany prezesem krakowskiej Izby Notarialnej i funkcję tę pełnił do śmierci. Zasiadał również w komisji egzaminacyjnej dla kandydatów notarialnych. W r. 1921 wszedł w skład Komitetu Obrony Górnego Śląska, powołanego 4 V t.r. na nadzwycz. posiedzeniu Rady M. Krakowa, a także uczestniczył w założeniu Tow. Ekonomicznego w Krakowie. Z inicjatywy S-ego i pod jego przewodnictwem odbył się w Krakowie 3–5 VI 1922 zjazd notariuszy, w którym wzięli udział delegaci z Małopolski i byłego zaboru rosyjskiego. Od t.r. wydawał S. w Krakowie czasopismo „Przegląd Notarialny”, w którym pełnił funkcję przewodniczącego komitetu redakcyjnego. Utworzył w tym czasie fundusz zapomogowy dla sierot i wdów po notariuszach i kandydatach notarialnych należących do Małopolskiej Izby Notarialnej (Izby Notarialne z Krakowa, Lwowa i Przemyśla), który był finansowany z powszechnego ubezpieczenia, jakie nałożono na notariuszy i kandydatów notarialnych. Przed wyborami w r. 1922 działał w Unii Narodowo-Państwowej, będącej platformą współpracy konserwatystów ze zwolennikami Józefa Piłsudskiego. W dn. 8–10 IX 1923 wziął udział w Zjeździe Notariuszy i Pisarzy Hipotecznych w Warszawie, na którym wygłosił przemówienie powitalne i przewodniczył komisji notarialnej. W l. dwudziestych uczestniczył w pracach nad unifikacją prawa notarialnego, współpracował z Komisją Kodyfikacyjną RP, a także podejmował próby zjednoczenia lokalnych korporacji notariuszy. Zasiadał w radzie nadzorczej Banku Małopolskiego S.A., oraz w zarządach Krakowskiej Spółki Wydawniczej i należącej do niej Księgarni Jagiellońskiej, Zjednoczonych Fabryk Tutek i Bibułek «Herbewo», fabryki czekolady Adama Piaseckiego («A. Piasecki – Fabryka Czekolady w Krakowie») oraz Polskich Zakładów Garbarskich w Krakowie. W l. 1928–9 jako zastępca członka Rady Naczelnej SPN uczestniczył wielokrotnie w jej obradach; współtworzył program konserwatystów dotyczący reformy rolnej. Zmarł 10 II 1931 w Krakowie, pochowany został 12 II na cmentarzu Rakowickim (kw. XII a).
W mieszkaniu przy ul. Sławkowskiej 10 w Krakowie pozostawił S. kolekcję dzieł sztuki związanych z okresem napoleońskim.
W małżeństwie zawartym w r. 1887 w Krakowie z Heleną z Hajdukiewiczów (1867–1929) miał S. synów Macieja (zob.) i Jana (zob.) oraz córkę Marię (1892–1920), zamężną od 18 X 1913 za Zygmuntem Gorczyńskim (1881–1962), pracownikiem Akad. Handlowej w Krakowie, pułkownikiem rezerwy WP, synem Bronisława Gorczyńskiego (1846–1911), właściciela Brzeźnicy (pow. wadowicki), działacza społecznego, wiceprezesa Tow. Kredytowego Ziemskiego we Lwowie.
Portret przez Jacka Malczewskiego (w zbiorach prywatnych); – Giza S., Wycech C., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864–1961, W. 1964; – Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W., Leksykon historii Polski, W. 1995; – Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Grodziska-Ożóg, Rakowice; – Bartyzel J., Konserwatyzm bez kompromisu. Studium z dziejów zachowawczej myśli politycznej w Polsce w XX wieku, Tor. 2002; Buszko J., Sejmowa reforma wyborcza w Galicji (1905–1914), W. 1956; Garlicki A., Geneza Legionów, W. 1964; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, W. 1973; Jabłoński H., Konserwatyści przed przewrotem majowym 1926 r., „Przegl. Hist.” R. 57: 1966 z. 4 s. 615; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. 258; Łazuga W., Ostatni stańczyk. Michał Bobrzyński – portret konserwatysty, P. [1995]; Malec D., Notariat Drugiej Rzeczypospolitej, Kr. 2002 s. 161–2, 191, 224, 240; tenże, Z dziejów polskiego notariatu. Krakowski polityk i notariusz Tadeusz Starzewski (1860–1931), „Rejent” R. 12: 2002 nr 12 s. 192–204 (fot.); Michalik J., Nieznane teksty„Zielonego Balonika”, „Pam. Liter.” 1985 z. 2 s. 283–4; Myśliński J., Grupy polityczne Królestwa Polskiego w Zachodniej Galicji (1895–1904), W. 1967; tenże, Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; tenże, Z dziejów prasy konserwatywnej przed pierwszą wojną światową, „Roczn. Hist. Czasopiśm. Pol.” T. 5: 1966 z. 1 s. 117–31; Najdus W., Szkice z historii Galicji 1905–1907, W. 1960; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Paryż 1953 I; Prasa polska 1864–1918, Red. J. Łojek, W. 1976; Rzepecki J., Sprawa Legionu Wschodniego 1914 roku, W. 1966; Srokowski K., N.K.N. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kr. 1923; Weiss T., Legenda i prawda Zielonego Balonika, Kr. 1976; – Chmiel A., Domy krakowskie. Ulica Sławkowska, Kr. 1932 II; Drugie walne zgromadzenie Stronnictwa Prawicy Narodowej odbyte w dniu 26 kwietnia 1909 roku w sali Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie, Kr. 1909 s. 3, 62; Notariat Galicji Zachodniej, Wyd. S. Japa, Tarnów 1909 s. 3–4, 6; Sprawozdanie Głównego Komitetu „Tygodnia Opieki Legionowej” w r. 1917, Kr. 1918 s. 5, 9, 11; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1894–1914; Trzecie walne zgromadzenie Stronnictwa Prawicy Narodowej odbyte w dniu 7 maja 1910 roku w sali Rady powiatowej w Krakowie, Kr. 1910 s. 33; – Boy o Krakowie, Oprac. H. Markiewicz, Kr. 1968; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 II; Dokumenty Naczelnego Komitetu Narodowego 1914–1917, Kr. 1917 s. 5, 7, 235, 275; Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, Kr. 1977; Jaworski W. L., Diariusz 1914–1918, W. 1997 (fot.); Kelles-Krauz K., Listy, Wr. 1984 II; Listy Władysława Sikorskiego do Władysława L. Jaworskiego i Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego (1914–1919), Oprac. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Kr. 1987; Samozwaniec M., Maria i Magdalena, Szczecin 1989 I 245–6, 257, 260–1; Starzewski J., Dyktowany przez tatusia pamiętnik, [Kr.] 1914 (rkp. w zbiorach Katarzyny Krajewskiej z W.); tenże, Pamiętnik z lat szkolnych tysiąc osiemset siedemdziesiątych, [Kr.] (rkp. w zbiorach tejże); – „Czas” R. 73: 1922 nr 94, R. 80: 1928 nr 49; „Dzien. Rozporządzeń dla stoł. król. M. Krakowa” R. 32: 1911 nr 10; „Przegl. Notarialny” R. 1–10: 1922–31, R. 12: 1933 nr 7 s. 17, 19, 21, R. 1: 1947 (S. nowa, wyd. w W.) z. 1 s. 14; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1931: „Czas” R. 83 nr 33–36, „Legion” R. 3 nr 1–2 s. 31 (fot.), Pamięci Tadeusza Starzewskiego, Kr. (fot.); – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: ADzT, sygn. 635 k. 41–7, 151–7, 893, sygn. 650 k. 17, 41–107, 321, 351, 355, sygn. 651 k. 1, 7–9, 56, 65, 83–9, 93, sygn. 663 k. 2–6, 9, 12, 14, 20–2, 24–9, 31, sygn. 664 k. 36, 44, 47, 54–6, sygn. 669 k. 10, 285, sygn. 670 k. 455, 577, 645, 727, sygn. 672 k. 1–2, 25, 39–40, 45, 59–60, 79, 85, 91, 97–9, 101, 109, 113, 119–20, 123–46, 155, 161, 163, 169, 183–5, 189–209, 227–41, 259–75, 283, 305–31, 339–51, 359, 389–91, 405–7, 417, 423–47, 453, 465–79, 503–47, sygn. 673 k. 1–102, 206–19, 233–49, sygn. 675 k. 61, 67, 85–7, 107, 113, 115–19, 123–5, 131, 141, 149, 151, 161, sygn. 678 k. 1, 7–9, 19, sygn. 696 k. 1–19, 85–7, 93, sygn. 709 k. 128, sygn. 724 k. 3–9, 19–62, 67–105, sygn. 737 k. 3, 33, AKPot, sygn. 3397, GLJ, sygn. 9–10, GLN, sygn. 193 k. 96–122, Izba Notarialna w Kr., sygn. 28, 29, 36, 351, 352, 618, 655 (teczka S-ego), sygn. 704, Księga ur. paraf. p. wezw św. Marii Magdaleny w Kosocicach (obecnie część Kr.), sygn. 5–498, Mag, sygn. 360, NKN, sygn. 1–4, 531 k. 32–4, 98–9, 104, 109, 113, sygn. 549 k. 3, 17, Spisy ludności Kr. z r. 1890 Dz. I nr 260, 1910 T. 7 l. 1149, 1921 T. 2 l. 7131; Arch. UJ: sygn. S II 514, S II 519, WP II 185–6, WP II 189–190, WP II 193–4, WP II 197–8; B. Jag.: rkp. 6702 III k. 340, rkp. 8089 III k. 485–6, rkp. 8099 III k. 282, 317–18, rkp. 8100 III k. 10–11, 27–8, 33–4, rkp. 8101 III k. 72, 8119 III k. 63, rkp. 9801 I k. 12, 53, 80 (Starzewski R., Wspomnienia XI 1914 – I 1915), rkp. 9802 I k. 16 (Starzewski R., Wspomnienia 12 I 1915 – 19 III 1915), rkp. 10139 IV k. 28, rkp. 10142 III k. 230–45, rkp. 10151 III k. 135–8, sygn. Przyb. 131/57 t. 7 cz. 2; B. Narod.: rkp. 8361 k. 133–8; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 7717, rkp. 8130 k. 87; – Mater. w posiadaniu Katarzyny Krajewskiej z W.
Bibliogr. dot. Marii Gorczyńskiej ze Starzewskich: USC w Kr.: 113/1913/X/Śr. (akt małżeństwa Marii Starzewskiej z Zygmuntem Gorczyńskim); – Mater. Red. PSB: Biogram Bronisława Juliana Gorczyńskiego autorstwa Antoniego J. Mikulskiego.
Mariusz Ryńca